تحقیق در مورد کارت امتیاز متوازن

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

دسته بندی : وورد

نوع فایل :  .doc ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحه : 39 صفحه

 قسمتی از متن .doc : 

فصل اول:طرح مساله

مقدمه

در اوایل دهه 1990 هنگامی که کارت امتیازی متوازن مطرح و شروع به کسب و توفیق کرد تعداد فروشندگان نرم افزار برای این ابزار انقلابی مدیریت کمتر از تعداد انگشتان دست بود اکنون نیز همچنان بسیاری از سازمان ها از مزایای متدولوژی ساده ارزیابی متوازن استفاده کرده و به نتایج فوق العاده ای دست میابند.این پیشگامان کارت امتیازی متوازن را تنها با استفاده از گزارشهای کاغذی و به با کارگیری ترکیبی از گرافهای رنگی برای ایجاد کمی تغییر و تنوع در آنها به کار گرفتند.آنها ثابت کردند که ما به ابزاری پیچیده و یا صرف بودجه ای سنگین برای بهره مندی از این کارت نیاز نداریم.امادران سالهامتدولوزی ارزیابی متوازن نیزهنوزبالغ وکامت نشده وبه اوج دوران پیچیدگی و تکامل خود نرسیده بود اغلب کاربران اولیه به استفاده از کارت امتیازی متوازن در حد یک سیستم مدیریت بهبود یافته وجدید اکتفا کرده و هنوز از امکان بالقوه ومهم استفاده ازاین نظام به عنوان یک سیستم مدیریت استراتزیک وابزار ارتباطات بهره مند نشده بودند . از اواخر دهه 1990 دورنمای کارت امتیازی متوازن به طور چشمگیری تغیر کرد . سازمان شروع به تسری این نظام از بالا به پایینو تلاش برای همسو سازی همه کارکنان با اهداف استراتژیک کردند.همچنین اخبار بیشتری در مورد برقراری ارتباط میانکارت امتیازی متوازن و نظامهای جبران خدمت و بودجه منتشر میشد.سیستم قدیمی گزارشگر دستی که همزمان با اولین کارت برقرار شد نمیتوانست در مقابل چالشهای ناشی از توسعه فناوری در حیطه ارزیابی متوازن دوام آورد.مثل همیشه سازمانهای خلاق و منعطف این مساله را یک فرصت قلمداد کرده و به سرعت اقدام به طراحی نرم افزارهای مناسببرای کارت امتیازی متوازن کردند.کاربران کارت نیز در سازمانهای مختلف از کوچک تا بزرگ از ایده ها قابلیتها و امکانات ارایه شده توسط این فروشندگان نرم افزار با آغوش باز استقبال کردند.این نرم افزارها تمرکز و بهره مندی بیشتر از فواید حاصل از به کارگیری کارت را تسهیل و تسریع میکردند.مکانیزه کردن کارت مزایای بسیاری به همراه دارد و قابلیت استفاده از آن را به عنوان یک سیستم مدیریت عملکرد مدیریت استراتژیک و ابزار ارتباطات حداکثر میکند.

اهمیت و ضرورت تحقیق

در این تحقیق سعی میشود به بررسی چگونگی کاربرد کارت امتیازی متوازن در بهبود آموزش عالی پرداخته شود. کارت امتیازی متوازن یکی از ابزارهای حفظ و آموزش و ارزیابی نیروی انسانی در دانشگاه است و قوت وضعف آن مستقیماً در کارایی و اثربخشی جامعه نمود پیدا میکند. انجام کارهاى درست و درست انجام دادن کارها، ایجاد یک رابطه تعادلى میان راهبرد(رسالتها) سازمان، از جمله دانشگاه و عملکردهایش (آموزش ،پژوهش وخدمات)با توجه به تهدیدهاى رقابتى و فشارهاى روزمره وارد بر فرآیندهاى سازمان برای بهبود و کاراتر شدن و روبرو شدن با چالشهاى آینده، سازمانها را وادار کرده است تا هم از لحاظ راهبرد و هم از لحاظ فرآیندها داراى تعالى باشند و به خوبى عمل کنند. بنابراین داشتن یک روش جامع ارزیابی عملکرد برای دانشگاه در راستای استراتژیهایش از اهمیت بالایی برخوردار است. روش کارت امتیازی متوازن با در نظر گرفتن داراییهای مشهود و نامشهود و تاثیر هر کدام بر یکدیگر، به عنوان یک روش جامع ارزیابی عملکرد شناخته شده است. لذا موسسات آموزش عالی ناچار خواهند بود که به این ابزار در بهبود عملکرد خویش توجه و برای پرهیز از انواع ارزیابی سنتی متکی بر معادلات خطی برای بهبود سازمانی توجه ویژهای بر مولفههای این ابزار داشته باشند. هر چند در ابتدای امر ممکن است این ابزار سنجش عملکرد با مقاومتهایی در دانشگاهها روبرو گردد اما با تعیین شاخص های سنجش عملکرد می توان از چهار منظر (مالی، فراینددرونی، مشتری و رشدویادگیری) آنها را ارزیابی نمود.

اهداف تحقیق

سازمان هایی که در آسیا از BSC استفاده نموده اند اهداف ذیل را دنبال کرده اند: 

47% سازمان ها از BSC برای برقراری توازن بین عملکرد کارکنان با اهداف کمی سازمان استفاده نموده اند.

37% سازمان ها از آن برای درک بهتر شاخص های دستیابی به استراتژی ها و اهداف بلند مدت بهره گرفته اند.

37% سازمان ها از BSC برای انتقال و تفهیم استراتژی ها به کارکنان استفاده نموده اند.

30% سازمان ها از BSC در کنار سیستم های مدیریت کیفیت مانند Malcom Baldrige استفاده کرده اند.

23% از سازمان ها نیز از آن در کنار چهارچوب های ارزش افزایی برای سهامداران مانند NEV استفاده نموده اند.

ما نیز میتوانیم با الگوگیری از این سازمانها همین اهداف را در تحقیق خود منظور کنیم.

تعاریف و مفاهیم

کارت امتیازی متوازن که به لاتین Balanced Scorecard نامیده میشود به نظامی اطلاق میشود که برای مدیریت عملکرد است که ایده اولیه آن سال 1990 در خلال تحقیقات رابرت کاپلان و دیوید نورتون در زمینه روش های نوین سنجش عملکرد سازمان ها شکل گرفت.این ایده در طول زمان توسعه و تکامل فراوان یافت تا جایی که از یک ابزار سنجش و اندازه گیری عملکرد اکنون به یک نظام مدیریت استراتژیک تبدیل شده است.

فصل دوم:مروری بر ادبیات موضوع

ایده کارت امتیازی متوازن برای کسب و کار، حاصل مشاوره با برخی شرکتها به منظور تعیین یک فرایند برنامه ریزی وکنترل عملکرد مناسب برای دهه 1990 میلادی بود و نخستین بار در سال 1992 توسط کاپلان و نورتون ارائه گردید . وابستگی روزافزون شرکتها به منابع غیر مادی و معنوی دلیلی عمده بود که به خاطر آن تلاش و جستجو برای یافتن ابزارهای کنترل با استفاده از شاخصهای سنتی مالی ضروری به نظر می رسید(نیلی پور طباطبایی وهمکاران،1386).

اهداف و شاخصهای کارت امتیازی از استراتژی و چشم انداز سازمان تعیین شده اند. این اهداف و شاخصها به عملکرد سازمان در چهار وجه می نگرند این چهار وجه چهارچوبی را برای کارت امتیازی متوازن فراهم میکنند(کاپلان و نورتون،1996). این چارچوب به شرح زیر می باشد :

-        دیدگاه مالی آیا سهامداران وصاحبان سازمان از عمکرد ما راضی هستند؟

-        دیدگاه مشتری: مشتریان چگونه به ما می نگرند ؟

-        دیدگاه فرآیند درونی کسب و کار: در چه اموری باید سرآمد بوده و از مزیت رقابتی برخوردار باشی ؟

-        دیدگاه یادگیری سازمانی: آیا می توانیم همچنان به بهبود مستمر و ایجاد ارزش افزوده برای مشتریان وکارکنان ادامه دهیم؟

بررسی نظریه های پیرامون موضوع تحقیق

 روبرت کاپلان Robert Caplan و دیوید نورتن David Norton اساتید دانشکده بازرگانی دانشگاه هاروارد با درک محدودیت‌های ارزیابی عملکرد با شاخص‌های مالی و این که باید سایر فعالیت‌های شرکت مانند ارتباط با مشتری ، نوآوری ، فرآیندها و آموزش کارکنان را نیز در تدوین استراتژی‌ها دخالت داد درسال 1992 با چاپ مقاله‌ای در مجله مدیریت هاروارد (Business Review Harvard) کارت امتیازی متوازن را به عنوان ابزار مدیریتی نوین برای تدوین استراتژی و ارزیابی عملکرد معرفی کردند .

امتیاز نفت‌ شمال‌

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 28

منابع‌ عظیم‌ ثروت‌های‌ خدادادی‌ ملت‌ ایران‌ در یکی‌ دو قرن‌ اخیر مورد طمع‌ قدرت‌های‌ خارجی‌ بوده‌ است. در واقع‌ بخش‌ عظیمی‌ از تاریخ‌ معاصر ایران، تاریخ‌ رقابت‌های‌ آشکار و نهان‌ قدرت‌هایی‌ نظیر روسیه‌ و انگلیس‌ و بعدها شوروی‌ سابق‌ و امریکا برای‌ کسب‌ امتیازات‌ مختلف‌ سیاسی، اقتصادی‌ و نظامی‌ در ایران‌ بوده‌ است. یکی‌ از موضوعات‌ مهم‌ و اصلی‌ رقابت‌ بین‌ این‌ قدرت‌های‌ صاحب‌ نفوذ در ایران‌ در اوایل‌ قرن‌ بیستم‌ میلادی، امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران‌ بود.

بررسی‌ پیشینه‌ این‌ موضوع‌ نشان‌ می‌دهد که‌ چگونه‌ چند قدرت‌ استعماری‌ با استفاده‌ از ضعف‌ دولت‌های‌ ایران، برای‌ تصاحب‌ منابع‌ ثروت‌ ملت‌ ایران‌ همه‌ اصول‌ و قوانین‌ بین‌المللی‌ را که‌ خود مدعی‌ وضع‌ و تدوین‌ آن‌ بوده‌اند، زیر پا گذاشته‌ و از هر وسیله‌ ممکن‌ برای‌ خارج‌ کردن‌ رقیب‌ از صحنه‌ رقابت‌ بهره‌ جسته‌اند. و گاه‌ برای‌ به‌ غارت‌ بردن‌ منابع‌ ملتی، در پشت‌ پرده‌ با هم‌ کنار آمده‌ و به‌ تقسیم‌ ثروت‌ و غنایم‌ پرداخته‌اند.

امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران‌ از این‌ لحاظ‌ موضوع‌ بکری‌ برای‌ مطالعه‌ رفتار قدرت‌های‌ خارجی‌ ذینفع‌ در آن‌ است؛ رفتاری‌ که‌ یادآور جدال‌ گرگ‌ها بر سر صید است‌ و ماهیت‌ چپاولگر آنان‌ را از پس‌ نقاب‌ شعارهای‌ دروغین‌ تمدن‌ پیشرفت‌ نشان‌ می‌دهد. با چنین‌ چشم‌اندازی، در این‌ نوشتار تلاش‌ می‌شود با بررسی‌ موضوع‌ امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران، به‌ این‌ پرسش‌ها پاسخ‌ داده‌ شود که‌ راز ابراز دوستی‌ و توجه‌ قدرت‌های‌ خارجی‌ به‌ ایران‌ چیست؟ آیا آنان‌ عاشق‌ چشم‌ و ابروی‌ ملت‌ ایران‌ هستند و به‌ تاریخ، تمدن‌ و فرهنگ‌ ایرانی‌ علاقه‌ دارند و یا چشم‌ طمع‌ به‌ ثروت‌ این‌ ملت‌ دوخته‌اند؟ تاریخ‌ نشان‌ می‌دهد که‌ تنها یک‌ فرضیه‌ اثبات‌ شده‌ برای‌ این‌ پرسش‌ها وجود دارد و آن‌ این‌ که‌ همه‌ قدرت‌های‌ خارجی‌ به‌ «منافع‌ ملی» خود می‌اندیشند و تنها اصل‌ خدشه‌ناپذیر و همیشگی‌ دوستی‌ها و دشمنی‌های‌ آنان‌ با ملت‌های‌ دیگر، منافع‌ ملی‌ است. باز تاریخ‌ می‌گوید که‌ این‌ قدرت‌ها اگر منافع‌ ملی‌ خود را در نابودی‌ ملتی‌ ببینند، از آن‌ دریغ‌ نمی‌کنند. رفتار سه‌ قدرت‌ شوروی‌ (سابق)، انگلستان‌ و امریکا در قبال‌ امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران، موضوع‌ مورد بررسی‌ این‌ نوشتار است‌ تا با استفاده‌ از یک‌ پدیده‌ تاریخی، الگوی‌ رفتاری‌ آنان‌ بازشناسی‌ شود؛ الگویی‌ که‌ تنها به‌ زمان‌ گذشته‌ تعلق‌ ندارد، بلکه‌ در شرایط‌ فعلی‌ هم‌ مصداق‌های‌ بسیاری‌ برای‌ آن‌ وجود دارد. در واقع‌ رفتار چهارکشور روسیه‌ تزاری، شوروی‌ سابق، انگلستان‌ و امریکا با چهار سیستم‌ سیاسی‌ و فرهنگی‌ -- ایدئولوژیک‌ متفاوت‌ با هم‌ مقایسه‌ می‌شود.

اولین‌ امتیاز نفت‌ شمال‌

ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار در بهمن‌ ماه‌ 1274 شمسی‌ (شعبان‌ 1313) با صدور فرمانی‌ اجازه‌ استخراج‌ نفت‌ را در سه‌ محل‌ تنکابن، کجور و کلارستاق‌ مازندران‌ به‌ محمدولی‌خان‌ تنکابنی‌ (سپهسالار اعظم) وزیر خزانه‌ و گمرک‌ وقت‌ اعطا کرد.1 این‌ فرمان‌ به‌ مدت‌ بیست‌ سال‌ به‌ دلیل‌ فقدان‌ امکانات‌ اکتشاف‌ و حفاری‌ معطل‌ ماند تا این‌که‌ در ششم‌ بهمن‌ 1294 مطابق‌ با 27 ژانویه‌ 1916 به‌ دنبال‌ انعقاد قراردادی‌ بین‌ محمدولی‌خان‌ تنکابنی‌ که‌ در این‌ زمان‌ وزیر جنگ‌ کابینه‌ مستوفی‌ الممالک‌ بود و «آرکادی‌ مفودیوویچ‌ خوشداریای‌ گرجی‌ تمام‌ حقوق‌ آن‌ به‌ مدت‌ 99 سال‌ به‌ خوشتاریا انتقال‌ یافت. متن‌ کامل‌ این‌ قرارداد 10 ماده‌ای‌ که‌ به‌ طور غیررسمی‌ ترجمه‌ شده، به‌ شرح‌ زیر است:

«قرارداد فیمابین‌ حضرت‌ اشرف‌ سپهسالار اعظم‌ و آقای‌ خوشداریا کمپانی‌

ماده‌ اول: من‌ --- سپهسالار اعظم‌ --- نظر به‌ مندرجات‌ فرمان‌ پادشاهی‌ مورخه‌ شعبان‌ 1313 که‌ به‌ موجب‌ آن‌ امتیاز معادن‌ نفت‌ محال‌ ثلاثه‌ تنکابن‌ و کجور و کلارستاق‌ به‌ من‌ داده‌ شده‌ است، اظهار می‌دارم‌ و کمپانی‌ خوشداریا را مامور می‌نمایم‌ که‌ تمام‌ اقدامات‌ لازمه‌ را برای‌ اجرای‌ امتیاز مذکور به‌ عمل‌ آورد. برای‌ این‌ مقصود و به‌ جهت‌ این‌که‌ امور راجعه‌ به‌ انکشاف‌ و حفر معادن‌ آسان‌ شود، اظهار می‌دارد که‌ امتیاز مذکور با تمام‌ حقوق‌ راجعه‌ به‌ آن‌ از تاریخ‌ حال‌ تا نود و نه‌ سال‌ به‌ کمپانی‌ خوشداریا واگذار می‌نمایم‌ و اصل‌ فرمان‌ مذکور هم‌ که‌ به‌ مهر و امضای‌ اعلی‌حضرت‌ مرحوم‌ ناصرالدین‌ شاه‌ ممهور و ممضی‌ [امضا شده] و به‌ مهر وزرای‌ اعلی‌حضرتی‌ نیز ممهور است، از جمله‌ مرحوم‌ مجدالدوله‌ وزیر علوم‌ و معادن‌ است. این‌ نکته‌ را هم‌ اظهار می‌دارم‌ که‌ از تاریخ‌ این‌ ورقه‌ در تمام‌ مدت مسوولیت‌ اجرای‌ فرمان‌ مذکور به‌ عهده‌ کمپانی‌ خوشداریا یا ذوالحقوق‌ خواهد بود.

ماده‌ دوم: من‌ --- کمپانی‌ خوشداریا --- حق‌ دارم‌ تجسسات‌ لازمه‌ در معادن‌ نفت‌ در مدت‌ یک‌ سال‌ از تاریخ‌ آخرین‌ جنگ‌ و صلح‌ دولت‌ روسیه‌ با سایر دول‌ متخاصم‌ به‌ جا بیاورم.

ماده‌ سوم: من‌ --- خوشداریای‌ کمپانی‌ --- متعهد هستم‌ در صورتی‌ که‌ پیدا نمایم‌ برای‌ خودیم‌ یک‌ استخراج‌ معادن‌ نفت‌ در مدت‌ معین‌ شده‌ نظر به‌ ماده‌ دوم‌ تقدیم‌ نمایم‌ به‌ حضرت‌ اشرف‌ پنجاه‌ هزار منات‌ بدون‌ عوض. همچنین‌ تقدیم‌ نمایم‌ صدهزار منات‌ از قرار پوطی‌ بنا به‌ ماده‌ پنجم‌ این‌ قرارداد. در این‌ صورت‌ مبلغ‌ صد هزار منات‌ پرداخته‌ خواهد شد و بعدا از قرار کسر خواهد شد.

ماده‌ چهارم: اگر تا مدت‌ آخر وعده‌ یعنی‌ در مدت‌ یک‌سال‌ از روز قرارداد صلح‌ دولت‌ روسیه‌ با سایر دول‌ متخاصم‌ از عهده‌ برنیایم، من‌ نخواهم‌ پرداخت‌ شرایط‌ استخراج‌ معادن‌ نفت‌ را که‌ پنجاه‌ هزار منات‌ بدون‌ عوض‌ و صد هزار منات‌ از بابت‌ حساب‌ پوطی‌ باشد و آن‌ وقت‌ من‌ خوشداریا کمپانی‌ تمام‌ اختیارات‌ خود را از دست‌ می‌دهم، یعنی‌ آنچه‌ در این‌ قرارداد به‌ من‌ واگذار شده‌ است.

ماده‌ پنجم: برای‌ انجام‌ این‌ کارها که‌ من‌ پیدا کنم‌ یک‌ استخراج‌ نفتی‌ متعهد هستم‌ بدهم‌ به‌ حضرت‌ اشرف‌ از هر پوطی‌ یک‌ کوپیک‌ تا زمانی‌ که‌ نفت‌ حاصل‌ شود در محل‌ اطراف‌ این‌ امتیاز با رعایت‌ ماده‌ سوم‌ این‌ قرارداد که‌ از بابت‌ صد هزار منات‌ مساعده‌ محسوب‌ خواهد شد.

پاورپوینت کارت امتیاز متوازن (BSC)

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

دسته بندی : پاورپوینت

نوع فایل :  .ppt ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد اسلاید : 22 اسلاید

 قسمتی از متن .ppt : 

کارت امتیاز متوازن (BSC)

نام دوره آموزشی : کارت امتیاز متوازن (BSC)

تاریخ دوره آموزشی : 11 آبان ماه 1388

شرکت کنندگان دردوره : کارشناسان دفتر برنامه ریزی وکنترل برنامه ها

منبع وماخذ مطالب آموزشی : جزوه آموزشی شرکت توف آکادمی ایران وآلمان

مفاهیم وتعاریف :

استراتژی:

استراتژی به زبان ساده مشخص کننده این است که به چه می خواهید برسید وچگونه می خواهید به آن برسید

برنامه ریزی استراتژیک :

فرایند مستمر ونظام مندی است که اعضاء سازمان را کمک می کند تا :

درتعیین اهدافی که به آینده مربوط می شود هرچه بهتر تصمیم گیری کند

چگونگی رسیدن به این اهداف را مشخص کند و

میزان حصول به این نتایج را مشخص کند

به زبان ساده برنامه ریزی استراتژیک به شما این اطمینان را می دهد که راهی که در پیش گرفته اید به همان جایی منتهی شود که می خواهید به آن برسید

مدیریت استراتژیک :

هنر وعلم تدوین ، اجرا وارزیابی تصمیمات همه جانبه به منظور توانمند سازی سازمان دردستیابی به اهداف مورد نظر.

استفاده از :

فرصتهای کلیدی محیط

کاهش مخاطرات ناشی از تهدیدات محیطی

تقویت نقاط قوت درون سازمان

فائق آمدن برنقاط ضعف درون سازمانی

نهایتا” حل مشکلات اساسی واستراتژیک سازمان ، بهبود عملکرد

وبرخورد موثربامحیطی که با تغییرات سریع مواجه می باشد

مفاهیم وتعاریف :

پاورپوینت کارت امتیاز متوازن (BSC)

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

دسته بندی : پاورپوینت

نوع فایل :  .ppt ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد اسلاید : 22 اسلاید

 قسمتی از متن .ppt : 

کارت امتیاز متوازن (BSC)

نام دوره آموزشی : کارت امتیاز متوازن (BSC)

تاریخ دوره آموزشی : 11 آبان ماه 1388

شرکت کنندگان دردوره : کارشناسان دفتر برنامه ریزی وکنترل برنامه ها

منبع وماخذ مطالب آموزشی : جزوه آموزشی شرکت توف آکادمی ایران وآلمان

مفاهیم وتعاریف :

استراتژی:

استراتژی به زبان ساده مشخص کننده این است که به چه می خواهید برسید وچگونه می خواهید به آن برسید

برنامه ریزی استراتژیک :

فرایند مستمر ونظام مندی است که اعضاء سازمان را کمک می کند تا :

درتعیین اهدافی که به آینده مربوط می شود هرچه بهتر تصمیم گیری کند

چگونگی رسیدن به این اهداف را مشخص کند و

میزان حصول به این نتایج را مشخص کند

به زبان ساده برنامه ریزی استراتژیک به شما این اطمینان را می دهد که راهی که در پیش گرفته اید به همان جایی منتهی شود که می خواهید به آن برسید

مدیریت استراتژیک :

هنر وعلم تدوین ، اجرا وارزیابی تصمیمات همه جانبه به منظور توانمند سازی سازمان دردستیابی به اهداف مورد نظر.

استفاده از :

فرصتهای کلیدی محیط

کاهش مخاطرات ناشی از تهدیدات محیطی

تقویت نقاط قوت درون سازمان

فائق آمدن برنقاط ضعف درون سازمانی

نهایتا” حل مشکلات اساسی واستراتژیک سازمان ، بهبود عملکرد

وبرخورد موثربامحیطی که با تغییرات سریع مواجه می باشد

مفاهیم وتعاریف :

مقاله. امتیاز نفت‌ شمال‌

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word  و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 28

منابع‌ عظیم‌ ثروت‌های‌ خدادادی‌ ملت‌ ایران‌ در یکی‌ دو قرن‌ اخیر مورد طمع‌ قدرت‌های‌ خارجی‌ بوده‌ است. در واقع‌ بخش‌ عظیمی‌ از تاریخ‌ معاصر ایران، تاریخ‌ رقابت‌های‌ آشکار و نهان‌ قدرت‌هایی‌ نظیر روسیه‌ و انگلیس‌ و بعدها شوروی‌ سابق‌ و امریکا برای‌ کسب‌ امتیازات‌ مختلف‌ سیاسی، اقتصادی‌ و نظامی‌ در ایران‌ بوده‌ است. یکی‌ از موضوعات‌ مهم‌ و اصلی‌ رقابت‌ بین‌ این‌ قدرت‌های‌ صاحب‌ نفوذ در ایران‌ در اوایل‌ قرن‌ بیستم‌ میلادی، امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران‌ بود.

بررسی‌ پیشینه‌ این‌ موضوع‌ نشان‌ می‌دهد که‌ چگونه‌ چند قدرت‌ استعماری‌ با استفاده‌ از ضعف‌ دولت‌های‌ ایران، برای‌ تصاحب‌ منابع‌ ثروت‌ ملت‌ ایران‌ همه‌ اصول‌ و قوانین‌ بین‌المللی‌ را که‌ خود مدعی‌ وضع‌ و تدوین‌ آن‌ بوده‌اند، زیر پا گذاشته‌ و از هر وسیله‌ ممکن‌ برای‌ خارج‌ کردن‌ رقیب‌ از صحنه‌ رقابت‌ بهره‌ جسته‌اند. و گاه‌ برای‌ به‌ غارت‌ بردن‌ منابع‌ ملتی، در پشت‌ پرده‌ با هم‌ کنار آمده‌ و به‌ تقسیم‌ ثروت‌ و غنایم‌ پرداخته‌اند.

امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران‌ از این‌ لحاظ‌ موضوع‌ بکری‌ برای‌ مطالعه‌ رفتار قدرت‌های‌ خارجی‌ ذینفع‌ در آن‌ است؛ رفتاری‌ که‌ یادآور جدال‌ گرگ‌ها بر سر صید است‌ و ماهیت‌ چپاولگر آنان‌ را از پس‌ نقاب‌ شعارهای‌ دروغین‌ تمدن‌ پیشرفت‌ نشان‌ می‌دهد. با چنین‌ چشم‌اندازی، در این‌ نوشتار تلاش‌ می‌شود با بررسی‌ موضوع‌ امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران، به‌ این‌ پرسش‌ها پاسخ‌ داده‌ شود که‌ راز ابراز دوستی‌ و توجه‌ قدرت‌های‌ خارجی‌ به‌ ایران‌ چیست؟ آیا آنان‌ عاشق‌ چشم‌ و ابروی‌ ملت‌ ایران‌ هستند و به‌ تاریخ، تمدن‌ و فرهنگ‌ ایرانی‌ علاقه‌ دارند و یا چشم‌ طمع‌ به‌ ثروت‌ این‌ ملت‌ دوخته‌اند؟ تاریخ‌ نشان‌ می‌دهد که‌ تنها یک‌ فرضیه‌ اثبات‌ شده‌ برای‌ این‌ پرسش‌ها وجود دارد و آن‌ این‌ که‌ همه‌ قدرت‌های‌ خارجی‌ به‌ «منافع‌ ملی» خود می‌اندیشند و تنها اصل‌ خدشه‌ناپذیر و همیشگی‌ دوستی‌ها و دشمنی‌های‌ آنان‌ با ملت‌های‌ دیگر، منافع‌ ملی‌ است. باز تاریخ‌ می‌گوید که‌ این‌ قدرت‌ها اگر منافع‌ ملی‌ خود را در نابودی‌ ملتی‌ ببینند، از آن‌ دریغ‌ نمی‌کنند. رفتار سه‌ قدرت‌ شوروی‌ (سابق)، انگلستان‌ و امریکا در قبال‌ امتیاز نفت‌ شمال‌ ایران، موضوع‌ مورد بررسی‌ این‌ نوشتار است‌ تا با استفاده‌ از یک‌ پدیده‌ تاریخی، الگوی‌ رفتاری‌ آنان‌ بازشناسی‌ شود؛ الگویی‌ که‌ تنها به‌ زمان‌ گذشته‌ تعلق‌ ندارد، بلکه‌ در شرایط‌ فعلی‌ هم‌ مصداق‌های‌ بسیاری‌ برای‌ آن‌ وجود دارد. در واقع‌ رفتار چهارکشور روسیه‌ تزاری، شوروی‌ سابق، انگلستان‌ و امریکا با چهار سیستم‌ سیاسی‌ و فرهنگی‌ -- ایدئولوژیک‌ متفاوت‌ با هم‌ مقایسه‌ می‌شود.

اولین‌ امتیاز نفت‌ شمال‌

ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار در بهمن‌ ماه‌ 1274 شمسی‌ (شعبان‌ 1313) با صدور فرمانی‌ اجازه‌ استخراج‌ نفت‌ را در سه‌ محل‌ تنکابن، کجور و کلارستاق‌ مازندران‌ به‌ محمدولی‌خان‌ تنکابنی‌ (سپهسالار اعظم) وزیر خزانه‌ و گمرک‌ وقت‌ اعطا کرد.1 این‌ فرمان‌ به‌ مدت‌ بیست‌ سال‌ به‌ دلیل‌ فقدان‌ امکانات‌ اکتشاف‌ و حفاری‌ معطل‌ ماند تا این‌که‌ در ششم‌ بهمن‌ 1294 مطابق‌ با 27 ژانویه‌ 1916 به‌ دنبال‌ انعقاد قراردادی‌ بین‌ محمدولی‌خان‌ تنکابنی‌ که‌ در این‌ زمان‌ وزیر جنگ‌ کابینه‌ مستوفی‌ الممالک‌ بود و «آرکادی‌ مفودیوویچ‌ خوشداریای‌ گرجی‌ تمام‌ حقوق‌ آن‌ به‌ مدت‌ 99 سال‌ به‌ خوشتاریا انتقال‌ یافت. متن‌ کامل‌ این‌ قرارداد 10 ماده‌ای‌ که‌ به‌ طور غیررسمی‌ ترجمه‌ شده، به‌ شرح‌ زیر است:

«قرارداد فیمابین‌ حضرت‌ اشرف‌ سپهسالار اعظم‌ و آقای‌ خوشداریا کمپانی‌

ماده‌ اول: من‌ --- سپهسالار اعظم‌ --- نظر به‌ مندرجات‌ فرمان‌ پادشاهی‌ مورخه‌ شعبان‌ 1313 که‌ به‌ موجب‌ آن‌ امتیاز معادن‌ نفت‌ محال‌ ثلاثه‌ تنکابن‌ و کجور و کلارستاق‌ به‌ من‌ داده‌ شده‌ است، اظهار می‌دارم‌ و کمپانی‌ خوشداریا را مامور می‌نمایم‌ که‌ تمام‌ اقدامات‌ لازمه‌ را برای‌ اجرای‌ امتیاز مذکور به‌ عمل‌ آورد. برای‌ این‌ مقصود و به‌ جهت‌ این‌که‌ امور راجعه‌ به‌ انکشاف‌ و حفر معادن‌ آسان‌ شود، اظهار می‌دارد که‌ امتیاز مذکور با تمام‌ حقوق‌ راجعه‌ به‌ آن‌ از تاریخ‌ حال‌ تا نود و نه‌ سال‌ به‌ کمپانی‌ خوشداریا واگذار می‌نمایم‌ و اصل‌ فرمان‌ مذکور هم‌ که‌ به‌ مهر و امضای‌ اعلی‌حضرت‌ مرحوم‌ ناصرالدین‌ شاه‌ ممهور و ممضی‌ [امضا شده] و به‌ مهر وزرای‌ اعلی‌حضرتی‌ نیز ممهور است، از جمله‌ مرحوم‌ مجدالدوله‌ وزیر علوم‌ و معادن‌ است. این‌ نکته‌ را هم‌ اظهار می‌دارم‌ که‌ از تاریخ‌ این‌ ورقه‌ در تمام‌ مدت مسوولیت‌ اجرای‌ فرمان‌ مذکور به‌ عهده‌ کمپانی‌ خوشداریا یا ذوالحقوق‌ خواهد بود.

ماده‌ دوم: من‌ --- کمپانی‌ خوشداریا --- حق‌ دارم‌ تجسسات‌ لازمه‌ در معادن‌ نفت‌ در مدت‌ یک‌ سال‌ از تاریخ‌ آخرین‌ جنگ‌ و صلح‌ دولت‌ روسیه‌ با سایر دول‌ متخاصم‌ به‌ جا بیاورم.

ماده‌ سوم: من‌ --- خوشداریای‌ کمپانی‌ --- متعهد هستم‌ در صورتی‌ که‌ پیدا نمایم‌ برای‌ خودیم‌ یک‌ استخراج‌ معادن‌ نفت‌ در مدت‌ معین‌ شده‌ نظر به‌ ماده‌ دوم‌ تقدیم‌ نمایم‌ به‌ حضرت‌ اشرف‌ پنجاه‌ هزار منات‌ بدون‌ عوض. همچنین‌ تقدیم‌ نمایم‌ صدهزار منات‌ از قرار پوطی‌ بنا به‌ ماده‌ پنجم‌ این‌ قرارداد. در این‌ صورت‌ مبلغ‌ صد هزار منات‌ پرداخته‌ خواهد شد و بعدا از قرار کسر خواهد شد.

ماده‌ چهارم: اگر تا مدت‌ آخر وعده‌ یعنی‌ در مدت‌ یک‌سال‌ از روز قرارداد صلح‌ دولت‌ روسیه‌ با سایر دول‌ متخاصم‌ از عهده‌ برنیایم، من‌ نخواهم‌ پرداخت‌ شرایط‌ استخراج‌ معادن‌ نفت‌ را که‌ پنجاه‌ هزار منات‌ بدون‌ عوض‌ و صد هزار منات‌ از بابت‌ حساب‌ پوطی‌ باشد و آن‌ وقت‌ من‌ خوشداریا کمپانی‌ تمام‌ اختیارات‌ خود را از دست‌ می‌دهم، یعنی‌ آنچه‌ در این‌ قرارداد به‌ من‌ واگذار شده‌ است.

ماده‌ پنجم: برای‌ انجام‌ این‌ کارها که‌ من‌ پیدا کنم‌ یک‌ استخراج‌ نفتی‌ متعهد هستم‌ بدهم‌ به‌ حضرت‌ اشرف‌ از هر پوطی‌ یک‌ کوپیک‌ تا زمانی‌ که‌ نفت‌ حاصل‌ شود در محل‌ اطراف‌ این‌ امتیاز با رعایت‌ ماده‌ سوم‌ این‌ قرارداد که‌ از بابت‌ صد هزار منات‌ مساعده‌ محسوب‌ خواهد شد.